Od 1991 Białoruś jest suwerennym państwem. Od 1994 roku prezydentem jest Alaksandr Łukaszenko. Praktycznie Łukaszenko został prezydentem państwa, w którym tylko nieliczni porozumiewali się językiem białoruskim, nie było szkół z wykładowym językiem białoruskim.
Jednym z priorytetowych celów polityki prezydenta Łukaszenko jest wypracowanie narodowej tożsamości. Rada Ministrów Białorusi przystąpiła do restauracji zamków pochodzących z czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Realizowany jest rządowy program „Zamki Białorusi”. Do restauracji zakwalifikowano 38 zamków na terenie kraju.
W 2012 zakończono prace przy odbudowie zamku Radziwiłłów w Nieświeżu, trwały one około 15 lat. W dniu 21 lipca 2012 roku prezydent Alaksandr Łukaszenka w towarzystwie potomków byłych właścicieli, Mikołaja i Macieja Radziwiłłów otworzył zamek. W darze dla zamkowego muzeum prezydent Białorusi przekazał wytkany z jedwabnych, posrebrzanych i pozłacanych nici pas typu słuckiego.
Nieśwież należał do Radziwiłłów od 1533 roku do 1939 roku. Radziwiłłowie to najpotężniejszy litewski ród magnacki herbu Trąby Odmienne.
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł książę herbu Trąby
Herb Trąby Odmienne
W 1584 książę Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (Sierotka) rozpoczął budowę renesansowo-barokowego zamku wg. projektu Jana Marii Bernardoniego. Budowla została ukończona w 1604.
Rycina z 1604 roku
/http://commons.wikimedia.org/wiki/
Nieśwież więcej zawdzięcza Mikołajowi Radziwille, usunął z miasta wyznawców kalwinizmu, przekazał kościół farny z drukarnią jezuitom, a w latach 1586-88 wybudował im nowe kolegium, przy którym otworzył szkołę gramatyki. W latach 1589-93 wybudował kościół pw. Bożego Ciała, który do dnia dzisiejszego pełni rolę nekropolii rodu Radziwiłłów. Więcej na ten temat znajdziemy w artykule „Potyczki z genealogią. Nieśwież”.
W zamku zgromadzono wiele dzieł sztuki i wspaniałą bibliotekę. Niestety zbiory te były wielokrotnie niszczone lub rozkradane. Zamek przeżył najazd wojsk rosyjskich w latach 1655 i 1660. W 1706 r. został zajęty przez Szwedów, którzy zniszczyli budynki zamkowe i fortyfikacje bastionowe. W kolejnych latach zamek był ponownie oblegany przez wojska rosyjskie.
W 1719 rodu ordynację nieświecką przejął książę Michał Kazimierz Radziwiłł, przezwany „Rybeńką” i przystąpił do odbudowy zamku i inwestycji w okolicy Nieświeża. Jego żona założyła teatr, wzbogaciła zbiory biblioteczne, pobudowała huty szkła w Nalibokach i Urzeczu oraz wznowiła pracę miejscowej drukarni.
Od 1762 roku X ordynatem Nieświeża został Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”. Barwne historie związane Karolem Radziwiłłem można poznać z książki Anegdoty księcia Radziwiłła „Panie Kochanku” i ważniejsze wspomnienia z jego życia Józefa Grajnerta, wyd. 1898 rok lub z „Panie Kochanku” Dionizego Sidorskiego, ew. z artykułu Niedźwiedź litewski, Karol Radziwiłł.
Karol Stanisław Radziwiłł herbu Trąby
Po śmierci króla Augusta III książę Karol Radziwiłł stanął zbrojnie przeciwko frakcji Augusta Poniatowskiego, za co został skazany w 1764 roku na banicję. W 1767 roku wrócił z banicji, ale ponownie naraził się Rosji przystępując do konfederacji Barskiej. W 1770 roku podczas konfederacji barskiej zamek został zajęty przez Rosjan, a Radziwiłłowie zostali wygnani. Przez pięć lat stacjonował tu carski garnizon, który wywiózł z zamku skarbiec i bibliotekę z największymi zbiorami na kresach Rzeczypospolitej. Archiwa były przewiezione do Petersburga, a większość dzieł sztuki rozdana wśród rosyjskich szlachciców. Zamek zaczął popadać w ruinę.
Od 1778 roku posiadłość powróciła w ręce Radziwiłłów. Książę Karol „Panie Kochanku” założył szkołę artylerii w Nieświeżu, zadbał o rozwój fabryki pasów i dywanów w Słucku. Na dworze kwitło życie towarzyskie.
Wg Józefa Grajnerta „Ważną i ciekawą uroczystością w Nieświeżu był w r. 1783 obchód stuletniego jubileuszu zwycięstwa króla Jana III-go Sobieskiego nad Turkami pod Wiedniem. Obchodzono tę rocznicę świetnie w kraju całym polskim, od króla począwszy. Nie dał się też uprzedzić Karol Radziwiłł,…. Drogie po bohaterskim królu sprzęty i pamiątki wystawione dnia tego ze skarbca na widok publiczny i złożone na tronie pod aksamitnym baldachimem, zawierały, między innemi: tarcza królewska perłami sadzona, dwie laski marszałkowskie, dwie buławy, dwa buzdygany jego i dwa buńczuki, z których jeden turecki, pod Wiedniem wzięte wraz z chorągwiami, sahajdakami i łukami, dwie pary pistoletów, szabla króla i szabla Żółkiewskiego. Były tam jeszcze: bębenek króla Jana, który miewał przy siodle w potyczkach dla wołania do siebie adjutantów, worek skórzany tegoż na wodę, który miewał także przy sobie w czasie bitew, kapelusz perłami sadzony wraz z orderem św. Ducha i płaszczem bogatym od Ludwika XIV-go króla francuskiego po zwycięstwie wiedeńskiem przysłane, a też miecz od Innocentego XI-go papieża królowi Janowi wtedy ofiarowany, u którego rękojeść i pochwy były ze złota itp. Nadto jeszcze na 12-stu dzielnych koniach przed kościołem na dziedzińcu trzymanych, znajdowały się sute rzędy, dywdyki i inne ozdoby ze złota robione, diamentami, perłami, rubinami, szmaragdami i turkusami sadzone, a przez króla Jana pod Wiedniem w obozie wielkiego wezyra zabrane.”
Do innych wyjątkowo cennych przedmiotów w nieświeskim skarbcu należały: „Było tam np. dwunastu apostołów i czterech ewangelistów ze szczerego złota, na dwa łokcie wysokości, lichtarzów kościelnych dwanaście wielkiej miary, miednica i nalewka, mon-strancye, kielichy, patyny, trybularze, ampułki, a wszystko to z najpiękniejszego złota. Był tam za księcia Karola i stół wielki, okrągły, na osób przynajmniej dwanaście, cały srebrny, a nogi nawet i podnóżki sta roświecką robotą jak z żelaza, ze srebra kowany.”
W 1785 roku do Nieświeża przybył król Stanisław Józef Poniatowski.
Nieśwież zaczął być nazywany „małą Warszawą„.
Rosjanie po raz kolejny zajęli zamek po 1812 roku w odwecie za udział ówczesnego ordynata Dominika Hieronima Radziwiłła w wyprawie na Moskwę (stał na czele własnego VIII pułku ułanów).
Dziedziniec zamkowy, Napoleon Orda, obraz z lat 1876
Widok zamku od północy, Napoleon Orda, obraz z 1876 r
W drugiej połowie XIX wieku Nieśwież wrócił do życia dzięki staraniom księżnej Marii Doroty Castellone Radziwiłł, żony Antoniego Wilhelma Radziwiłła. Park o powierzchni 100 ha przekształciła w park krajobrazowy wzorując się na park pałacowy w Żaganiu. Odzyskała m.in. z rąk carskich archiwum radziwiłłowskie wraz z aktami unii horodelskiej z 1413 roku i unii lubelskiej z 1569 roku. Księżnej udało się zgromadzić przeszło 2000 kompletów zbroi rycerskich, setki portretów, kolekcje pasów słuckich oraz meble.
Na stronie „Wnętrza historyczne. Nieśwież” czytamy: „Przez niemal cały XIX wiek zamek popadał w ruinę: “Jeszcze w 1880 zamek prawie świecił pustkami i było tam zaledwie kilka komnat zamieszkałych przez oficjalistów, lub zajętych przez archiwa, ale te szeregi okien nie miały szyb. W niedających się zliczyć pokojach walały się całe stosy obrazów starożytnych i wszelkich rupieci, przedstawiając opłakany widok dziejowego rumowiska, resztek wielkopańskiej przeszłości i znikomej sławy śmiertelników!” – pisał w 1905 roku Aleksander Jelski w “Nieświeżu Radziwiłłowskim”. Po kilkunastu latach, pod rządami księżnej wszystko chodziło jak w zegarku: “Trzeba tam być, by widzieć, jaki panuje w zamku ład i porządek, jak nikogo nie krępuje uciążliwa gdzie indziej etykieta. Służba dobrze ułożona, wierna, uprzejma dla wszystkich bez wyjątku; wzorowy regulamin życia, wszystko się robi punktualnie podług godzin, a mimo to nikt nie jest skrępowany”. Księżna miała czym meblować zamek, dokonała bowiem małego cudu – udało jej się odzyskać z Ermitażu znaczną część skarbów zrabowanych z Nieświeża w 1812 roku. Były to rzędy rycerskie, rozmaita broń, w tym miecz podarowany przez papieża Innocentego XI, buławy, pierścienie, pieczęcie, mnóstwo biżuterii i wyrobów złotniczych poukładanych w licznych gablotach. „
Na stronie Nieśwież. Zamek Radziwiłłów na starych zdjęciach znajduje się wiele przedwojennych czarno-białych fotografii, niestety brak przy nich daty ich wykonania. Na zdjęciach tych widać efekt prac restauratorskich wykonanych od 1875 roku przez Marię Dorotę Radziwiłł z domu de Castellane.
W czasie I wojny światowej zamek kolejny raz został zniszczony.
Stanisław Cat-Mackiewicz pisał: „Nieśwież poznałem w 1924 r. Był wtedy obrabowany z mebli, ponieważ świeżo przeszedł przez zawieruchę wojenną, ale to może jeszcze powiększało jego urok. Olbrzymie zamczysko składało się z sal ozdobionych setkami radziwiłłowskich portretów, setkami zbroi i rozwieszonymi pasami słuckimi, to jest pasami noszonymi przez dawnych Polaków, robionymi z jedwabiu o oryginalnych deseniach, wreszcie setkami rogów jelenich i łosich. Kompletów zbroi było w Nieświeżu ponad dwa tysiące. Ogromne piwnice zamku były zasłane częściami zbroi jeszcze nie doprowadzonymi do porządku. W samym zamku jedynym oświetleniem były świece. Światła tych świec, niespokojne i nastrojowe, kładły się na kolorach odwiecznych portretów, odbijały się blaskami w zbrojach. Robiło to wrażenie niepospolite.”
Tytuł: Józef Piłsudski w Nieświeżu
Autor: Jan Rećko, reprint 2008
26 października 1926 roku Józef Piłsudski przyjechał do Nieświeża. Marszałkowi towarzyszyło wielu ministrów. W tym dniu ordynat Albrechta ks. Radziwiłł zaprosił do Nieświeża przedstawicieli najstarszych polskich rodów. Oficjalnym celem podróży było udekorowania trumny poległego w roku 1920 adiutanta Marszałka rotmistrza Stanisława ks. Radziwiłła. Prawdopodobnie Marszałek planował wciągnąć najbogatsze sfery ziemiańskie do współfinansowania swojej działalności.
Historia Nieświeża w XX wieku ciekawie jest opisana przez Pawła Liniewicza w artykule W radziwiłłowskim gnieździe.
Zamek Radziwiłłów. Fot. Obuchowski, 1927
„W latach trzydziestych Nieśwież odwiedził też znany polski reporter Konrad Wrzos, który …….dał znakomity obraz życia rezydencji. Dalekie było ono od sielanki. Mieszkający w niej książę Albrecht żył z ołówkiem w ręku. Przy pomocy drakońskich oszczędności usiłował utrzymać ją w rękach rodziny. Ze 168 pokojów 140 było zamkniętych i nie ogrzewanych. Z blisko 300 urzędników ordynacji zwolniono 260. Nie zwolniono tylko nikogo ze służby zamkowej, gdyż wszyscy jej pracownicy obejmowali w niej stanowiska na zasadzie dziedziczenia. Wypłata tygodniowa na utrzymanie domu, wynosząca w 1929 r. 600 zł, została zredukowana do 120. Na utrzymanie każdej osoby żyjącej w zamku wydawano 1,75, czyli pięć razy mniej niż w 1929 r. Książę Albrecht do minimum ograniczył też zakupy gromadzonych w zamku dóbr kultury. Nie oszczędzał tylko na wzbogacanie kolekcji pasów słuckich, co było jego ogromną pasją. Nie skąpił również grosza na ogrzewanie zamkowej biblioteki. Pełniła ona bowiem rolę publicznej książnicy. Korzystali z niej okoliczni ziemianie, a także nieświeska młodzież.”
„Po zajęciu Nieświeża przez bolszewików rezydencja Radziwiłłów szczęśliwie uniknęła plądrowania i dewastacji. „Wyzwoliciele” błyskawicznie opanowali miasto 17 września. Książę wraz z rodziną został aresztowany. Podczas przesłuchania oświadczył: „Wszystko, co się zdarzyło, jest bzdurą i nie będzie długo trwało, znowu zostanie ustanowiona władza Państwa Polskiego i nadejdzie czas zapłaty”. Według meldunku sytuacyjnego nr 16 ludowego komisarza spraw wewnętrznych BSRR L. Canawy …. „Cały dobytek znajdujący się w zamku księcia Radziwiłła i sam gmach zamku, jako przedstawiające szczególną wartość opieczętowaliśmy i zabezpieczyliśmy po to, by nie dopuścić do niszczenia i grabieży. Przy zamku pozostało około 150 ludzi personelu obsługi”.
W końcu września 1939 r. Nieśwież zwiedził sekretarz KCKP (b) Białorusi Ponomarienko, który swoje wrażenia w specjalnym meldunku przekazał samemu Stalinowi. Pisał w nim m.in. „W Nieświeżu zwiedziłem zamek książąt Radziwiłłów. Budynek 2-piętrowy, kolisty, około dwustu ogromnych pokoi – sal, są (tu) obrazy, wśród nich arcydzieła, broń ze wszystkich stuleci, ozdobiona srebrem, złotem, znamienita biblioteka z dużą ilością unikalnych książek we wszystkich językach. Zamek przedstawia ogromną wartość artystyczną i historyczną, a biblioteka jest wprost bezcenna. W celu zabezpieczenia przedmiotów wartościowych i sporządzenia opisu wyznaczyłem komisarza i grupę pracowników naukowych i czasowo zabroniłem komukolwiek bez specjalnego zezwolenia zwiedzania zamku ponieważ, jak się okazało w praktyce, zwiedzający towarzysze lubią wziąć sobie coś na pamiątkę”.
… Ostatecznie podział poradziwiłłowskich łupów został usankcjonowany decyzją Politbiura z 3 stycznia 1941 r. Postanowiono powołać specjalną komisję do zagospodarowania znajdujących się w zamku obiektów. Zamkową bibliotekę i archiwum miała otrzymać Akademia Nauk BSRR, obrazy i rzeźby Galeria Malarstwa BSRR, zbroje rycerskie, broń i inne tego typu przedmioty Muzeum Historyczne BSRR, kolekcję myśliwską muzeum w Białymstoku, ubiory i meble Teatr Wielki Opery i Baletu BSRR i dom pracy twórczej artystów.”
Po zakończeniu II wojny światowej Nieśwież został wcielony do Białorusi. Władze białoruskie przekształciły rezydencję Radziwiłłów w sanatorium. Zamek i park były systematycznie dewastowane. Z dawnych dzieł sztuki europejskiej i bogatego wystroju zostało kilka pieców i kominków oraz nieliczne pozostałości przedwojennego parkietu.
Do ostatniej odbudowy przystąpiono w 1997 roku. W trakcie odbudowy było kilka karygodnych zaniedbań, jak pożar najwyższego piętra budynku w 2002 roku, czy w marcu 2008 r. wyburzenie części zamku, została zniszczona jedna z galerii łączących główny korpus pałacowy ze skrzydłem bocznym zamku. Restauracja zamku kosztowała bardzo drogo, niemniej efekt jej można ocenić na wirtualnych prezentacjach:
Aktualnie kiedy to w Polsce ogranicza się w szkołach ilość godzin historii, na Białorusi odbudowane obiekty zabytkowe przed rokiem 1939 rokiem należące do Polaków i władze lokalne się nimi szczycą.
Budowana jest nowa wersja historii.
Aby zrozumieć, dlaczego rząd Białorusi dba o odbudowę dawnych zabytków warto przeczytać artykuł Białoruś i miasto, autor Siarhiej Chareuski.
Nie rozumiem, dlaczego ..... 